Το βιβλίο του Νίκου δεν είναι ένα τυπικό βιβλίο για το κυπριακό. Δεν θα βρει κανείς ημερομηνίες, έγγραφα, χρονολογική παρουσίαση γεγονότων, πρόσωπα αποσπάσματα από εφημερίδες, ομιλίες κλπ. Είναι ένα βιβλίο θεωρητικό. Έτσι καλό θα ήταν για τον αναγνώστη να ξέρει 5 πράματα για το κυπριακό πριν αποπειραθεί να το διαβάσει. Μια επαφή με τον λόγο της κοινωνιολογίας και της αριστεράς θα ήταν ιδιαίτερα υποβοηθητικός.
Τι ιδιαίτερο έχει ένα θεωρητικό βιβλίο; Η κάθε θεωρεία (παρόλη τη πολυπλοκότητα στο λόγο), αυτό που κάνει είναι να προσπαθεί να κάνει το κόσμο λίγο πιο απλό. Έτσι κατασκευάζει κάποιες έννοιες ή σχήματα μέσα από τα οποία ελπίζει ότι μπορεί να ερμηνεύσει τον κόσμο. Ενώ εσύ όταν βγεις στο δρόμο μπορεί να δεις τον Κωστή, το Γιάννη, τους γάτους ή τα σκουπίδια στο δρόμο, ο οικονομολόγος θα βλέπει ζήτηση και προσφορά, και επιλογές, ενώ κάποιος άλλος θα βλέπει τάξεις, αντιθέσεις, και διαλεκτική, κάποιος ίσως να βλέπει γύρω του δημοκρατία ή κράτος ή έθνος. Λίγοι άνθρωποι θα ανοίξουν την μπαλκονόπορτα τους και θα δουν από το μπαλκόνι μια διαλεκτική έθνους- κράτους, ούτε μπορούν να ακουμπήσουν, να δουν ή να γευτούν ένα καθεστώς εξαίρεσης. Και τούτο συμβαίνει με όλες τις θεωρίες και ιδέες που πιστεύουμε και εκφράζουμε. Σε αυτή τη διαδικασία θεωρώ, ότι καλό είναι, τόσο για τον συγγραφέα όσο και για τον αναγνώστη να υπενθυμίζει συνεχώς στον εαυτό του, ότι ο κόσμος μπορεί να είναι έτσι όπως τον φανταζόμαστε - ίσως και πάλι όχι.
Έτσι, κάπου διαφωνώ με τη συχνή χρήση εκφράσεων του τύπου : “οφείλουμε να το δούμε έτσι”, “αυτό δεν μπορεί να κατανοηθεί αν δεν το δούμε έτσι”, “για να το κατανοήσουμε πρέπει να το δούμε έτσι” κλπ. Κάτι που μας παίρνει σε κάποια πρώτα γενικά σχόλια.
Ο λόγος, η μέθοδος και η άγνοια μου.
ΣυνοχήΤο βιβλίο του Νίκου όπως άλλωστε παραδέχεται και ο ίδιος αποτελείται από αυτοτελή κεφάλαια. Αν και σε κάποιες περιστάσεις ένιωθα μια έλλειψη συνοχής και συνέχειας (όχι μόνο μεταξύ των κεφαλαίων, αλλά και σε κάθε αυτοτελή κεφάλαιο), το γεγονός ότι ο Νίκος το αναγνωρίζει δείχνει ότι έχει επίγνωση αυτού που κάνει.
Εντούτοις, μια από τις συμβολές του βιβλίου είναι η προσπάθεια να φέρει μαζί διαφορετικές σχολές σκέψεις σε μια πιο ολιστική ανάλυση του κυπριακού. Είναι αλήθεια ότι αλλιώς αντιλαμβάνεσαι το κυπριακό όταν διαβάσεις ένα κοινωνιολόγο, αλλιώς όταν διαβάσεις ιστορικό, διεθνολόγο, πολιτικό επιστήμονα κλπ. Να τα φέρεις όλα αυτά μαζί είναι ιδιαίτερα δύσκολο, και δεν ξέρω κατά πόσο είναι εφικτό. Η ιδέα να το προσπαθήσεις όμως, είναι ιδιαίτερα προκλητική. Και ο Νίκος κάνει την απόπειρα προσπαθώντας να φέρει μαζί τη νομική και την κοινωνιολογία μπολιασμένη με μια ισχυρή δόση αριστερού λόγου. Δεν είμαι σίγουρος αν τελικά το επιτυγχάνει, αφού από κεφάλαιο σε κεφάλαιο, υπάρχουν αλλαγές στο ύφος, που άλλοτε νομίζεις ότι διαβάζεις ένα κοινωνιολόγο, άλλοτε ένα αριστερό διανοητή, άλλοτε η γραφή είναι σε ύφος μανιφέστου και άλλοτε σε ύφος πολιτικού άρθρου σε εφημερίδα, από ένα .....χμμ... ναινέκο.
Ορισμός των εννοιών.Ο Νίκος κάνει κάτι που το βρίσκει κανείς, μόνο σε επιστημονικά άρθρα. Αφιερώνει χρόνο και έκταση για να ορίσει τις έννοιες που χρησιμοποιεί. Αναγκαίο – και δυστυχώς δεν το βρίσκει κανείς συχνά. Το πρόβλημα είναι ότι στα σημεία όπου ορίζονται οι έννοιες τα πλακώνει από παραθέματα κλασικών, με σειρά από αφαιρέσεις (δεν είναι αυτό, ούτε αυτό..) που στο τέλος μένεις με την απορία πια τελικά είναι η άποψη του και σε πιο ορισμό καταλήγει. Ο ορισμός του έθνους, του κράτους και της διαλεκτικής στο τέλος , για μένα, δεν ήταν ξεκάθαρος. Ο πιο ξεκάθαρος ορισμός ήταν αυτός του καθεστώτος εξαίρεσης. Ίσως γιατί μόνο εκεί το θεωρητικό έδεσε με το συγκεκριμένο. Βλέπεις τον ορισμό του καθεστώτος εξαίρεσης να δένει με το παράδειγμα.
Οι υπόλοιπες κύριες έννοιες που χρησιμοποιεί δεν φαίνονται να δένουν σε κάποιο σημείο του βιβλίου με το συγκεκριμένο – το κυπριακό, ενώ σε κάποιες, ο ολιγομαθείς αναγνώστης απαιτεί περεταίρω διευκρινήσεις. Π.χ. το κράτος ορίζεται με πουλαντζικούς όρους, δηλαδή όχι ως εργαλείο αλλά ως σχέση. Το ήμαρτον μου να το πω εγώ τούτο δεν το κατάλαβα. Δεν διάβασα πουλαντζα, και θα ήθελα μια παράγραφο που να εξηγεί, τι διαφορά θα παίξει στην ανάλυση και στον τρόπο που αντιλαμβάνομαι τα πράγματα αν δω το κράτος ως σχέση. Τέλος, θα ήθελα να δω πως αυτή η αντίληψη του κράτους ως σχέση, μπορεί να στηρίξει ή όχι, να εξηγήσει ή όχι το δικοινοτισμό. Τι έχει να μου προσφέρει παραπάνω αυτή ο οπτική γωνία από την άλλη;
Το ίδιο ισχύει και για το έθνος. Σειρά από παραθεμάτων, από πουλαντζά, μήλιο και Βέμπερ, οι οποίες καταδεικνύουν τη δυσκολία του ορισμού του έθνους, οι οποίες μας μεταφέρουν από τον ορισμό του έθνους στον ορισμό της κουλτούρας, για να καταλήξουμε ότι το εθνοτικό στοιχείο δεν πρέπει να συγχέεται με την έννοια του μετανάστη. Κάπου ανακατεύονται τα θέματα και τα παραθέματα, χωρίς να είσαι σίγουρος τελικά ποιόν ορισμό του έθνους επιλέγει ο συγγραφέας για την ανάλυση στο υπόλοιπο βιβλίο.
Μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι υιοθετείται η άποψη ότι το έθνος δημιουργήθηκε από το κράτος. Κάπου όμως εγώ θα ήθελα αυτό να δεθεί αυτή η άποψη με το συγκεκριμένο. Και να απαντήσει σε ερωτήματα όπως: Πως εμείς απαιτούσαμε ένωση (ήμασταν έθνος δηλαδή) πριν να έχουμε κράτος; Επίσης, πως εξηγούνται οι εθνοτικές συγκρούσεις μέσα σε ένα κράτος ; Αφού το κράτος παράγει το έθνος, πως βρίσκονται σειρά εθνοτήτων σε ένα κράτος τα οποία ουκ ολίγες φορές έχουν έρθει σε σύκγρουση ; Γιατί εκεί φαίνεται να δημιουργείται έθνος σε μια διαδικασίας σύγκρουσης με το κράτος. Ίσως τελικά τούτα τα σχήματα να μπορούν να εξηγήσουν μόνο την ιστορία της δυτικής Ευρώπης...... Ίσως να έχει δίκαιο και ο περιστιάνης. Μπορεί να μην είναι μόνο δημιούργημα του κράτους….
Πριν προχωρήσω σε σχόλια για το κάθε κεφάλαιο ξεχωριστά, μια τελευταία παρατήρηση για τον λόγο και το ύφος. Πως μπορεί να καταλάβει κάποιος αν ο συγγραφέας που διαβάζει είναι αριστερός ; ένας απλός κανόνας (rule of thumb), είναι αν βρει μέσα στο κείμενο εκατοντάδες φορές τη φράση «πολύπλοκο και αντιφατικό».
Λοιπόν, εγώ αυτή τη φράση δεν την καταλαβαίνω. Και ο λόγος πιθανόν να είναι ότι μόλις φέτος ξεκίνησα να διαβάζω τους κλασικούς της αριστεράς. Άρα πιθανόν αυτό που φταίει να είναι η άγνοια μου. Διάβασα μέχρι σήμερα 5-6, αλλά τη μεθοδολογία του μαρξισμού δεν την έχω συλλάβει. Κίνηση, θέση, αντίθεση, σύνθεση, αντίφαση, σύγκρουση, εσωτερίκευση αυτών κλπ. Άλλα κάθε φορά που διάβαζα τη φράση στο βιβλίο του Νίκου, μου προκαλούσε το ερώτημα: ποία είναι η αντίφαση ; τι συνέπειες έχει ; Το να λέμε, η σχέση έθνους κράτους είναι αντιφατική, η ενταξιακή πορεία της Τουρκίας είναι αντιφατική, η γέννηση της ΚΔ χαρακτηρίζεται από αντιφατικότητα, εμένα δεν μου λέει κάτι. Για ένα αριστερό ίσως να είναι αυταπόδεικτο, αλλά για μένα δεν είναι. Ίσως ο κόσμος να μην χαρακτηρίζεται από αντίφαση. Άρα κάθε φορά που χρησιμοποιείται ο όρος πρέπει να εξηγά: αυτή είναι η αντίφαση και αυτές τες συνέπειες έχει.
Να το θέσω και διαφορετικά. Αν ξεκινούμε με την πεποίθηση ότι ο κόσμος γύρω μας, αλλά και τα μέρη από τα οποία αποτελείται χαρακτηρίζονται όλα από αντίφαση, τότε δεν υπάρχει λόγος να το αναφέρουμε συνέχεια. Να το αναφέρεις θα είχε νόημα, αν υπήρχε και κάτι γύρω μας που δεν χαρακτηρίζεται από αντίφαση. Εκτός κι αν δεν είναι όλες οι αντιφάσεις οι ίδιες, όπου εκεί θα έπρεπε κάθε αντίφαση να εξηγείται. Τέλος ποια είναι η θέση μας σε σχέση με την αντίφαση. Σκοπός μας είναι να την εξαλείψουμε ; σκοπός μας είναι ένας κόσμος χωρίς αντιφάσεις ; ή απλά κάθε φορά να την ψάχνουμε και να την κατανοούμε ;
Κεφάλαιο 1Η πρώτη βασική υπόθεση του βιβλίου τη βρίσκουμε στη σελίδα 40.
«Η παραγωγή και αναπαραγωγή, όσο και η επίλυση μια εθνοτικής/ εθνικής/ κρατικής διένεξης μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο μέσα από τις ευρύτερες εθνοταξικές διεργασίες εντός των συγκεκριμένων κοινονικών-κρατικών σχηματισμών».
Είναι ένα τεράστιο assumption, το οποίο , αν αντιλαμβάνομαι σωστά το «εντός», φαίνεται αργότερα να καταρρίπτεται. (Εξακολουθώ να έχω τις αντιρρήσεις μου στη χρησιμοποίηση των φράσεων «μπορεί να γίνει κατανοητό μόνο μέσα....»).
Μεγάλο μέρος του κεφαλαίου αναλώνεται στη παρουσίαση όρων και προσδιορισμών από διάφορους κλασικούς και μη, ξεκινώντας, από το κράτος, στην κοινωνία των πολιτών, στο έθνος, στη παγκοσμιοποίηση κλπ. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον κομμάτι, από την άποψη ότι μπορεί να δει κανείς για τα πιο πάνω θέματα μαζεμένες ,σειρά από απόψεις για αυτές τις έννοιες, καθώς επίσης και ποιες απόψεις έχουν επηρεάσει τον συγγραφέα. Δεν είμαι σίγουρος αν τελικά όλα έχουν άμεση σχέση με το κεντρικό θέμα του βιβλίου, δεν παύουν όμως να έχουν ενδιαφέρον.
Αυτό που μου λείπει περισσότερο, είναι η μεταφορά από τη θεωρεία στο συγκεκριμένο. Δεδομένου ότι το κεντρικό θέμα του βιβλίου είναι «η ατελής και συνεχώς μεταβαλλόμενη σχέση ανάμεσα στο κράτος και στο έθνος».... (σελ 15) πως αυτό εξηγεί το κυπριακό ; Γίνεται μια προσπάθεια στις σελίδες 43-45, όπου ο Νίκος μας λέει ότι οι δύο ανταγωνιζόμενοι εθνικισμοί... ανασυγκροτήθηκαν για να πραγματώσουν τους εθνικούς στόχους των αρχουσών τάξεων....ο τοπικός με το διεθνή παράγοντα οδήγησαν στη σύγκρουση.... οι τκ δεν οδηγήθηκαν στους θύλακες απλά από την ηγεσία τους, τους διώξαμε και εμείς..... κλπ κλπ.
Ωραία..... Αυτά τα πράγματα / γεγονότα/ αντιλήψεις, μπορεί κάποιος να βρει και σε ένα ιστορικό βιβλίο. Αν δω αυτά τα ίδια πράγματα (που λίγο πολύ τα ήξερα) μέσα από τη διαλεκτική του έθνους κράτους τι έχει να μου προσφέρει διαφορετικό ; Δεν έχω κάποιο πρόβλημα να δω το ίδιο γεγονός από διαφορετική οπτική γωνία, αλλά θέλω να ξέρω τι έχει να μου προσφέρει αυτή η οπτική γωνία. Αν ονομάσω αυτά τα γεγονότα διαλεκτική εκ και τκ θα ναι λάθος ; ή να τα δω μέσα από το σχήμα του προσφέρει ο «συντηρητικός» Horowitz ή οποιαδήποτε θεωρεία εθνοτικών διενέξεων;
Κεφάλαιο 2Το δεύτερο κεφάλαιο διαβάζεται περισσότερο ως πολιτικό κεφάλαιο. Έχει όμως ένα πρόβλημα συνοχής. Λέει ένα σωρό πράγματα, με τα οποία ως επί το πλείστον συμφωνώ, αλλά δεν έχει μια δομή ή λογική συνέχεια. Ξεκινά από τη Ζυρίχη, πάει στο πως κάποιοι καταχρώνται το κυπριακό, στο πως η Ευρώπη και άλλες συγκυρίες οδήγησαν στο Ανάν, και μετά στους λόγους που οδήγησαν στην απόρριψη του, και σε καμία περίπτωση δεν φαίνεται να σχετίζεται (διαλεκτικά ή άλλοσπως) με το πρώτο κεφάλαιο.
Όπως είπα στα πλείστα που αναφέρει ο Νίκος με βρίσκουν συμφωνώ – με ιδιαίτερη μνεία στο ότι «τα λάθη του αδύνατου δεν πληρώνονται τόσο όσο αυτά του δυνατού» (σελ141).
Τα κύρια σημεία όπου έχω απορίες ή αντιρρήσεις:
1. Σελ. 108. Το μόνο σημείο όπου έχει μια σχέση με το πρώτο κεφάλαιο. Εμείς λέει βλέπουμε το κράτος τονίζοντας τη λειτουργικότητα, και οι τκ τη διζωνικότητα. Και οι δύο βλέπουν το κράτος ως εργαλείο (τα περί πουλαντζά).... εδώ λείπει το..... εμείς που το βλέπουμε ως σχέση τονίζουμε την..... ????
2. Τονίζονται σε διάφορα σημεία τα θεσμοθετημένα διαιρετικά στοιχεία της Ζυρίχης, καθώς και η απουσία συνεκτικών στοιχείων (σελ. 101, 108 κλπ). Το ερώτημα είναι το Ανάν, (ή χριστοφίας σήμερα) τι διαφορετικό έλεγε και ποια ακριβώς συνεκτικά στοιχεία περιείχε ; Επίσης, ο τονισμός των θεσμοθετημένων διαιρετικών στοιχείων είναι μια εργαλιακή ή σχεσιακή ανάλυση ;
3. Γενικά ο Νίκος ξεκινά να απορρίψει τη θεώρηση ότι ο κυπριακό είναι μόνο ζήτημα εισβολής και κατοχής, για να επαναλάβει κάτι που φαίνεται σαν ανατροπή της γενικότητας με γενικότητα. Επαναλαμβάνει (αυτό που απορρίπτει) ότι κύριος λόγος (σελ.113) για την μη-λύση είναι ο συσχετισμός δυνάμεων (αυτό δεν έρχεται σε αντίθεση με τη βασική υπόθεση του βιβλίου που μιλούσε για «εντός»; )αλλά δεν πρέπει να παραγνωριστεί η εθνοτική διένεξη.... Μα λίγο πολύ όλοι συμφωνούν σε τούτο.
Στο συγκεκριμένο, αναγνωρίζει (ορθά), ότι η Ζυρίχη ήταν αποτέλεσμα συσχετισμού δυνάμεων, η διαιώνιση επίσης, καθώς και η ευρωσυγκυρία του Ανάν (αν και εδώ οι δύο λόγοι αφορούν αλλαγές στο εσωτερικών των χωρών και μόνο το «καρότο και μαστίγιο της ΕΕ», φαίνεται να εμπίπτει ξεκάθαρα στην ανάλυση του συσχετισμού δυνάμεων). Το ερώτημα είναι τότε προς τι τα πανηγύρια, για της εκλογή των συντρόφων χριστόφια και ταλάτ ; Που προκαλούν οι συγκεκριμένοι δύο κύριοι αλλαγή στο συσχετισμό δυνάμεων ;
4. Με βρίσκει να διαφωνώ κάθετα το υποκεφάλαιο διεθνείς σχέσεις vs. εθνοτική διαφορά. Ναι, διαφωνούμεν με την ανάλυση των διαφόρων εν κύπρω εθνικιστών αλλά μην τους προσδίδουμε και επιστημονικό χαρακτήρα. Πόσο μάλλον να συγχέουμε τον εγχώριο νομικισμό με την επιστήμη των εθνοτικών συγκρούσεων. Πιο σωστό θα ήταν να υποδομήσουμε τα επιχειρήματα τους, παρά να τους δίνουμε ονομασίες, για τις οποίες διαφωνούμε
5. το τελευταίο μέρος του κεφαλαίου το οποίο προσπαθεί να συγκεράσει το λαϊκισμό, με την ταξική ανάλυση είναι ανελλιπές και αποσπασματικό και τέλος πάντων δεν μπορεί να επιτευχθεί σε 15 σελίδες – αν όντως η ταξική ανάλυση μπορεί να μας εξηγήσει το Όχι . Όντως δημιουργήθηκε ένα κλίμα αρνητικό σε σχέση με την οικονομία της λύσης, αλλά η προσπάθεια να συνδεθεί το όχι με το κεφάλαιο δεν τεκμηριώνεται. Επίσης φαίνεται στη Κύπρο να υπάρχει μόνο κεφάλαιο και να μην υπάρχει εργατική τάξη, μισθωτοί, δημόσιοι υπάλληλοι , συνταξιούχοι κλπ. Λες και το 76% είναι κεφαλαιοκράτες, λες και οι μισοί νεναίκοι δεν ανήκουν στη φιλελεύθερη δεξιά, λες και ο έρευνες δεν δείχνουν ότι το ναι είχε πιο ψηλά ποσοστά σε ανώτερες μορφωτικά ομάδες αλλά και στη πρωτεύουσα, λες και ο τάσσος δεν είχε τη μεγαλύτερη απήχηση στους συνταξιούχους. Εκτός κι αν οι καναλάρχες εκφράζουν το κεφάλαιο στο σύνολο του.
Όταν θεωρείς ότι ο κόσμος μπορεί να εξηγηθεί μέσα από μια ανάλυση συμφερόντων (ταξικών), αυτό δεν το κάνεις μόνο για το κεφάλαιο. Η πρόκληση είναι να ξέρουμε ποια ταξικά συμφέροντα έκφραζε το όχι του ακελ.
Κεφάλαιο 3Όπως φαίνεται και σε άλλες κριτικές του βιβλίου (ζάνου, περικλέους , αλλά και αυτές που είδα στη λεμεσό κλπ), είναι το πιο καλοδουλεμένο κεφάλαιο. Είναι εξαιρετικό. Το θεωρητικό μπορεί να εξηγήσει το παράδειγμα. Αλλά ακόμα και χωρίς κάποιος να δεχτεί το θεωρητικό κατασκεύασμα του καθεστώτος εξαίρεσης – το δεύτερο μισό του κεφαλαίου , δηλαδή η ανάλυση του δόγματος της ανάγκης, η αντίληψη που έχουν οι κύπριοι νομικοί για αυτό, τα όρια του και εν τέλει η απόρριψη του είναι όλα εξαιρετικά. Και έμαθα και ένα σωρό πράγματα που δεν ήξερα. Κάποιες επί μέρους απορίες ή αντιρρήσεις που μπορεί να έχω τις προσπερνώ.
Κεφάλαιο 4.Το τέταρτο κεφάλαιο δεν κάνει παρόμοια ανάλυση για τη τβδκ ως καθεστώς εξαίρεσης, ούτε φαίνεται ότι αποπειράται να παρουσιάσει τη διαλεκτική έθνους κράτους για τους τκς. Προσπαθεί περισσότερο να εξηγήσει τη συγκυρία του 2000- 2003. Δεν έχει πολλά περισσότερα να προσφέρει από τα βιβλία της Σίας και Θέμου στα οποία κάνει ιδιαίτερη αναφορά.
Γίνεται όμως μια απόπειρα, βασισμένη στα πιο πάνω βιβλία να εξηγηθεί η συγκυρία με όρους ταξικούς. Και αυτό γίνεται κυρίως προσπαθώντας να υποδομηθούν άλλες «αταξικές» θεωρίες, παρά προσφέροντας ταξική ανάλυση as such. Αν και για να μαι ειλικρινής, δεν έχω καταλάβει ακριβώς τι πρέπει να κάμει κάποιος που θέλει να κάμει μια σοβαρή ταξική ανάλυση μιας οποιασδήποτε κοινωνίας πως πρέπει να το κάμει. Χωρίς να παρουσιάζονται εκτεταμένα οι θεωρίες, δεν έχω πειστεί για την απόρριψη με επιχειρήματα του είδους «είναι αταξικά, είναι ισοπεδωτικά, δεν ανταποκρίνονται στη πραγματικότητα». Αντίθετα αυτά που παρουσιάζονται μόνο αταξικά δεν είναι.... έστω κι αν δεν τιμούν ιδιαίτερα την τκ αριστερά.
Τέλος ο Νίκος χρησιμοποιεί μια από τις κλασικότερες ατάκες των αριστερών η οποία μπορεί να δικαιολογήσει πραγματικά τα πάντα.... «οφείλουμε να τα θέσουμε στο συγκεκριμένο ιστορικό – κοινωνικό τους πλαίσιο». Κατά τη διάρκεια της εξέγερσης των τκ, είναι γεγονός ότι λόγος τους σε σχέση με τους έποικους έφτανε σε σημεία ρατσισμού. Δεν καταλαβαίνω γιατί να μην το παραδεχτούμε. Δεν έχει η τκ αριστερά το νου να καταλάβει ότι δεν φταιν οι άνθρωποι αλλά οι πολιτικές που τους έφεραν, και φτάνει σε σημείο να ισχυρίζεται ότι οι έποικοι είναι βρώμικοι ; Με τον ίδιο τρόπο, δεν μπορώ να δικαιολογήσω τον εκ εθνικισμό θέτοντας στην στο συγκεκριμένο ιστορικό – κοινωνικό πλαίσιο ; εύκολα.
Είναι πρόβλημα μεθοδολογικό. Προσπαθούμε να δικαιολογήσουμε ρατσιστικό λόγο της τκ αριστεράς, ή τη στήριξη σε ακραίους δεξιούς από την εκ αριστερά θέτοντας την στο συγκεκριμένο ιστορικό-κοινωνικό πλαίσιο, ενώ όταν πρόκειται για τον εκ εθνικισμό, ξεκινούμε τες αναλύσεις για διαλεκτική έθνους- κράτους, και καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι πρέπει να του αντισταθούμε.
Κεφάλαιο 5Ασχολείται με τη παιδεία. Χρησιμοποιώντας σειρά παραδειγμάτων και πορισμάτων προσθέτει στα επιχειρήματα ότι η παιδεία είναι εξουσία, και στη δική μας περίπτωση ακραία εθνικιστική. Θέτει επί τάπητος το ζήτημα, ότι η παιδεία της λύσης πρέπει να είναι αλλιώτική..... πως θα είναι ακριβώς δεν έχω καταλάβει. Τουλάχιστο με το στόχο δεν μπορώ να διαφωνήσω. Με ποιο τρόπο θα επιτευχθεί αυτό, δεν έχω προσέξει κάτι συγκεκριμένο.
Κεφάλαιο 6Είναι η συνέχεια του προηγούμενου όπου δεν ασχολείται μόνο με την σχολική ιστορία αλλά με την εκ ιστοριογραφία γενικότερα. Ενδιαφέρον οι παρουσιάσεις των απόψεων αυτών που έθεσαν τις ιδεολογικές βάσεις της εκ εθνικιστικής ιστοριογραφίας.
Η μόνη αντίφαση που υπάρχει εδώ, είναι ότι ο Νίκος δεν έχει ξεκαθαρίσει τα γνωστά φιλοσοφικά ζητήματα περί αντικειμενικότητας των ιστορικών, περί του καθήκοντος του ιστορικού κλπ. Φαίνεται ότι τον έχουν απασχολήσει και τα έχει μελετήσει, δεν φαίνεται όμως να έχει ξεκαθαρίσει την άποψη του. Έτσι ενώ στην σελ 344 μας λέει «οι προσπάθειες υποταγής της γνώσης σε σκοπιμότητες μακροπρόθεσμα μπορεί να οδηγήσει στο αντίθετο αποτέλεσμα» λίγες σελίδες πιο πριν σελ. 307 λέει «η ε/κ ιστοριογραφία αντί να συμβάλει στην προώθηση της συνεργασίας και συμφιλίωσης, προάγει φυλετικό και εθνοτικό μίσος».
Και εδώ είναι το αντιφάσκειν. Αν η ιστοριογραφία ξεκινήσει με στόχο τη προώθηση της συνεργασίας και συμφιλίωσης, αυτό, είναι υποταγή σε πολιτικούς στόχους, έστω κι αν ο στόχος είναι «καλός». Θα έχει ακριβώς την ίδια «αντικειμενικότητα» (αν κάτι τέτοιο είναι τελικά εφικτό), με την παρούσα εθνικιστική ιστοριογραφία. Έτσι προσωπικά με βρίσκω να συμφωνώ περισσότερο με τον χοπσμπαουμ παρά με τον γκράμσι, που ξεκάθαρα θεωρεί την ιστοριογραφία εργαλείο πολιτικής.
Κεφάλαιο 7Έχει κύριο θέμα τη συμφιλίωση και την δημιουργία επιτροπών αληθείας και συμφιλίωσης. Βασίζεται πολύ στη δουλειά του Άρη Σίητα. Αν και παραδέχεται ότι είναι συμπληρωματικό στοιχείο της λύσης, θα ήθελα μια σύνδεση του πιο hardcore υλισμού με αυτές τις αντιλήψεις για αυτού του είδους τις επιτροπές. Επίσης, ενδιαφέρον θα ήταν να παρουσιαστούν τα σοβαρά προβλήματα στην αντίληψη και μεθοδολογία του Άρη Σϊητα, όπως αυτά παρουσιάστηκαν στο συνέδριο του PRIO, πέρυσι. Η κριτική που δέχτηκε για αυτή τη χαρούμενη αντίληψη αυτών των επιτροπών ήταν πολύ καλύτερη από αυτή που θα μπορούσα εγώ εδώ να προσφέρω.
Τα επόμενα τρία κεφάλαια ασχολούνται με την αριστερά και έχουν πολύ ζουμί
Κεφάλαιο 8. Αφορά την αριστερά και το εθνικό ζήτημα. Πολύ φιλόδοξο να καλυφτεί το ζήτημα σε ένα κεφάλαιο. Το παραδέχεται άλλωστε και ο ίδιος ο συγγραφέας. Μειώνεται το όλο ζήτημα στο πως η αριστερά, θα διατηρήσει ένα λόγο αντι-ιμπεριαλιστικό χωρίς ο λόγος της να γίνεται εθνικιστικός. Επέλεξε να παρουσιάσει το Λένιν, και το ψυρούκη. Δεν μπορώ να πω ότι συμφωνώ με την επιλογή.
Το διάβασα το ξαναδιάβασα και προσπάθησα να τα βάλω όλα μαζί ώστε να καταλήξω σε κάτι συγκεκριμένο, αλλά δεν τα κατάφερα. Έχουν το οι αριστεροί τούτο το σύστημα. Κυρίως άμα συγκρούονται μεταξύ τους. Καταρχήν έχει μια σειρά από προτάσεις που σταματώ, τις διαβάζω, και προσπαθώ (τσακρώ, κατά τη κυπριακή) να καταλάβω αν τώρα λέει κάτι που εγώ δεν καταλαβαίνω; λέει τα πάντα; δεν λέει τίποτα; ή είναι μια γενικολογία που γράφεται από κεκτημένη ταχύτητα;. Πχ.
«Ο εθνικισμός έχει υλική υπόσταση, όχι με τρόπο μηχανιστικό, μονόπλευρο και μονοδιάστατο αλλά αμφίδρομο και πολύπλοκο» (σελ.393)
Είναι απίστευτο πόσα αρνητικά επίθετα υπάρχουν στην μαρξιστική σκέψη. Και δεν ξέρω αν κάποιος τα έχει ορίσει. Σε βαθμό που φοβάται κάποιος να σκεφτεί. Άραγε τώρα σκέφτομαι μηχανιστικά ; Πως (δεν) σκέφτεται κάποιος μηχανιστικά ; ή ισοπεδωτικά ; ή αντιιστορικά ; ή αντιδιαλεκτικά ; ή αντιδραστικά ; ή μανιχαίστικά ;
Το κεφάλαιο ξεφεύγει από την επιστήμη (προσπαθώ να εξηγήσω το κόσμο) και κινείται σε επίπεδο ιδεολογίας (πως να αλλάξω το κόσμο). Βεβαίως οι μαρξιστές έχουν την ψευδαίσθηση ότι μπορούν να κάνουν και τα δύο ταυτόχρονα. Και μπαίνει σε μια σύγκρουση με το ψυρούκη ως προς το ποιος είναι ποιος αριστερός.
Το ήμαρτον μου να το πω. Διάβασα πρόσφατα τη ρόζα και τον λένιν. Ψυρούκη πάλι, όχι. Η Ρόζα με έπεισε περισσότερο. Ο Λένιν πάλι όχι. Η αλήθεια είναι ότι έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η αριστερά δεν μπορεί να λύσει εθνοτικά προβλήματα. Ετοιμάζω μια προβοκατόρικη ανάρτηση περί του θέματος.
Έτσι λόγω του δικού μου συμπεράσματος το όλο κεφάλαιο μου φαίνεται να ασχολείται με το επιμέρους. Ενώ επιλέγει να μην παρουσιάσει όλους του κλασικούς, ή τουλάχιστο να γίνει μια αναφορά, στο ότι κάποιοι αρνήθηκαν ότι υπάρχει τέτοιο δικαίωμα (στην αυτοδιάθεση), προσπαθεί να αποδείξει ότι το «ναι μεν αλλά» του Λένιν (ναι στην αυτοδιάθεση, όχι στον εθνικισμό), είναι πιο αριστερό από το «ναι μεν αλλά» του ψυρούκη το οποίο είναι εκχυδαϊσμένο. Για τον ψυρούκη φαίνεται σίγουρο ότι το γυρίζει τελικά στον εθνικισμό, ενώ όσον αφορά το Λένιν, μια απλή πρόταση ενάντια στον εθνικισμό αρκεί.
Είναι συγκλονιστικό πως ξοδεύεται τόση ενέργεια να παρουσιαστεί ο Λένιν ως ο γκουρού του εθνικού ζητήματος, ενώ από όλους τους θεωρητικούς της αριστεράς ήταν ο μόνος που πήρε στα χέρια του την εξουσία. Ενώ ο Νίκος παραδέχεται ότι η οκτωβριανή επανάσταση δεν έλυσε το εθνικό ζήτημα (σελ.385), εξακολουθεί να θεωρεί ότι Λένιν ήταν ο μόνος που «έθεσε το εθνικό ζήτημα σε σωστή βάση».
Ενώ κάνει κριτική στο Ψυρούκη ότι το κυπριακό δεν μπορεί να οριστεί ως θέμα αυτοδιάθεσης, αφήνει τον κύριο υποστηρικτή της αυτοδιάθεσης στο απυρόβλητο. Βεβαίως, ο Λένιν δεν έκανε αναφορά στο κυπριακό. Έτσι ο καθένας μπορεί να ισχυριστεί ότι θέλει, ως προς το τι θα έλεγε ο Λένιν στη περίπτωση μας. Βεβαίως το καίριο ερώτημα είναι γιατί για τη Κύπρο η αυτοδιάθεση θα ήταν διαφορετική από αυτή που πρότεινε ο Λένιν τότε. Πιθανόν η διαφορά να βρίσκεται στο συγκεκριμένο ιστορικό-κοινωνικό πλαίσιο. Όπου προκύπτει το ερώτημα είναι τελικά τι είναι αυτό το ευλογημένο το πλαίσιο. Τελικά ποιός, και πότε και κάτω υπό ποιές συνθήκες έχει το δικαίωμα σε αυτοδιάθεση ; Και τι είδους δικαίωμα είναι τούτο που βασίζεται στις συνθήκες ή στο πλαίσιο ;
Ο Νίκος κατηγορεί το ψυρούκη ότι «Αν καταλήξει λοιπόν ένα έθνος να είναι καταπιεστικό τότε ότι γίνει από τους αντίπαλους του είναι επαναστατικό. Στο σχήμα αυτό φαίνεται ότι οι κοινωνικές τάξεις εξοβελίζονται». (σελ 400) Μα από ότι έχω καταλάβει αυτό ακριβώς ισχυρίζεται και Βλαντίμιρ Ιλιάνοφ. Έθνη καταπιεστές και έθνη που καταπιέζονται. Αυτό είναι το σχήμα.
Δείτε όμως τι ισχυρίζεται ο νίκος, μετά τη πιο πάνω κριτική στο ψυρούκη. Θεωρεί ότι «η στάση απέναντι στον εθνικισμών των καταπιεστών δεν μπορεί να είναι ίδια με τον εθνικισμό των καταπιεζόμενων (σελ.390).
Μα αφού αυτό το σχήμα εξοβελίζει τις κοινωνικές τάξεις !!!!
Και βεβαίως, γιατί ο εθνικισμός του ψυρούκη δεν τυγχάνει τέτοιας ανάγνωσης ; Στο κάτω κάτω, είμαστε ή δεν είμαστε οι αδύνατοι σε αυτή την ιστορία ; (Χα, αυτή κι αν είναι ερώτηση παγίδα :-) Και αφού ο εθνικισμός των αδυνάτων αντιμετωπίζεται με περισσότερη κατανόηση γιατί γράφεται ένα ολόκληρο κεφάλαιο για το πως η αριστερά στην αντιιμπεριαλιστική της προσπάθεια δεν πρέπει να υποπέσει στον πειρασμό της εθνικιστικής ρητορικής ; Ξέρεται πόσα αριστερά κινήματα που η αριστερά σε Ελλάδα και Κύπρο υποστήριζαν, χρησιμοποιούν αυτή το συνδυασμό αντιιμπεριαλιστικού και εθνικιστικού λόγου ;
…….
Αλλάζουμε θέμα. Τελικά ο Λένιν μπορεί να μας πει στη Κύπρο ποιος έχει δικαίωμα στην αυτοδιάθεση ; Οι έλληνες, οι τούρκοι, οι ελληνοκύπριοι, οι τουρκοκύπριοι, ή οι κύπριοι;
Εδώ δεν είμαι σίγουρος τελικά ποιό είναι το υποκείμενο της αυτοδιάθεσης. Ένα από τα θέματα της υποσχόμενης ανάρτησης θα αφορά ακριβώς αυτό. Ότι η αριστερά δεν έχει ξεκαθαρίσει ποιο είναι το υποκείμενο της αυτοδιάθεσης. Ούτε στο ιδιόμορφο περιβάλλον της Κύπρου. Συγκρίνεται τα επόμενα τέσσερα παραθέματα από το βιβλίο του Νίκου:
Το κυπριακό «δεν μπορεί να θεωρείται πλέον θέμα εφαρμογής του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης, αλλά μια αναδόμηση της αρχής στη βάση της ισότιμης αλλά κοινής άσκησης των δικαιωμάτων των δύο κοινοτήτων που συναποτελούν το κυπριακό λαό» (σελ 112) (….άσχετο – ή μάλλον πολύ σχετικό: γιατί δεν μπορεί να θεωρείται; Και βεβαίως: που το λέει ο λένιν τούτο ; )
Ο ψυρούκης στην «ουσία αρνείται το δικαίωμα στους ίδιους τους κύπριους να προσδιορίσουν που ανήκουν και για το τί είναι» (σελ 409-10)
ή αρνείται στους κύπριους το δικαίωμα για ανεξαρτησία (σελ 406) (αυτοδιάθεση σημαίνει ανεξαρτησία μόνο ; γιατί να μην σημαίνει και ένωση ; ή/και διχοτόμηση ; )
Το «ερώτημα για την αριστερά είναι ποια από τις διάφορες τάσεις διευκολύνει τον αγώνα κοινωνικής δημοκρατικής απελευθέρωσης». (σελ 418).
Τα πιο πάνω παραθέματα δεν δίνουν απάντηση στο ερώτημα ως προς το πιο είναι το υποκείμενο. Στο πρώτο, φαίνεται ότι το υποκείμενο είναι οι δύο κοινότητες, στο δεύτερο και τρίτο ότι το υποκείμενο είναι οι κύπριοι. Στο τέταρτο δε, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι τελικά δεν έχει σημασία ποιο είναι το υποκείμενο ή αν έχει το δικαίωμα. Σημασία έχει ποιά τάση οδηγεί στο σοσιαλισμό. Και ανάλογα κατασκευάζουμε και το υποκείμενο.
Μου βγαίνει μια σύγχυση, εκτός κι αν το χω καταλάβει λάθος και τα πιο πάνω συμβιβάζονται.
Ερώτηση που προκύπτει από το τέταρτο παράθεμα….. τώρα ο δικοινοτισμός μας παίρνει ένα βήμα πιο κοντά στην επανάσταση ; Αυτό ακούγεται τόσο αφελές όσο η αντίληψη του ψυρούκη, ότι η αυτοδιάθεση ένωση θα μας οδηγήσει στο σοσιαλισμό.
Συγκρίνοντας τα πιο πάνω υπάρχουν και άλλα προβλήματα. Στη περίπτωση που αφήσουμε τις κοινότητες να αποφασίσουν, ασκώντας το δικαίωμα τους «ισότιμα», και αυτές επιλέξουν τη διχοτόμηση, εμείς τι κάνουμε ; Θα τους αρνηθούμε την επιλογή τους, γιατί η απόφαση τους δεν οδηγεί προς αυτό που εμείς θεωρούμε ως το επιθυμητό ;
Έχει ο γκουρού του μαρξισμού αποκλείσει οποιαδήποτε κρατική μορφή μετά την αυτοδιάθεση;
Επίσης προσπαθώ να δω τη σύνδεση με το πρώτο κεφάλαιο. Προσπαθώ να αντιληφθώ πως μπορούμε να ακροβατούμε μεταξύ των ιδεολογικών διαφορών των μαρξιστών της 2ης διεθνούς, και των κοινωνιολόγων του εθνικισμού του 1970 και μετά. Προσπαθώ ας πούμε να καταλάβω πως είναι δυνατόν να αντιλαμβανόμαστε το έθνος ως προϊόν του κράτους, και ταυτόχρονα να υποστηρίζουμε ότι ήταν σωστή η στήριξη στο δικαίωμα των εθνών στην αυτοδιάθεση, την εθνική ανεξαρτησία, το δικαίωμα συγκρότησης ανεξάρτητου εθνικού κράτους..... και να μιλούμε για εθνικό ζήτημα !!! πως όλα αυτά υπήρχαν πριν το κράτος το οποίο θα δημιουργήσει το έθνος ;
Αδυνατώ να αντιληφθώ πως με την ίδια ευκολία ασπαζόμαστε τις αντιλήψεις του Λένιν, και ταυτόχρονα των χομπσμπαουμ, άντερσεν κλπ. Η μεθοδολογική διαφορά μεταξύ τους είναι χαώδεις. Το κεντρικό ερώτημα είναι διαφορετικό.
Και κάποια σκόρπια «ο εθνικισμός εγκαλεί τα άτομα ως υποκείμενα» (σελ394)….. γιατί υπάρχει κάποιος «-ισμός» που δεν κάνει το ίδιο ; Πως νομιμοποιούσε την εξουσία της η αριστερά εκεί όπου κυβέρνησε ; Εδώ ο δημητράκης όλο μιλά για εθνική ενότητα….. κάτι που ο Νίκος κάπου το λέει ότι διαφωνεί.
…..
Να κάνω τη δική μου (θετική) ερμηνεία για αυτό το κεφάλαιο. Νομίζω ότι αυτό που ο Νίκος θέλει να πει μέσω της απόρριψης του ψυρούκη είναι ότι στη κύπρο «η αριστερά υπέπεσε σε σοβινιστικά λάθη» και «δεν μπόρεσε να ξεπεράσει τον εθνικισμό της» (σελ409). Και μέσω του ψυρούκη μεταφέρει μηνύματα σε αρκετούς εν Κύπρο αριστεροεθνικιστές. Άσε που στέλνεται και ένα μήνυμα στο σύντροφο Δημήτρη: Μην νομίσεις ότι σκοτώνοντας τη λύση κάνεις αντι-ιμπεριαλιστικό αγώνα.....
Κεφάλαιο 9.Ο τίτλος του κεφαλαίου υποσχόταν πολλά. Αριστερά και συνταγματισμός !! Σκέφτηκα ότι την αριστερά την έχω κατηγοριοποιήσει στο μυαλό μου ως κριτική – ποτέ ως πρόταση! Τι σύνταγμα να πρότεινε άραγε η αριστερά ; Και τι συνταγματικές δομές θα δημιουργούσε η αριστερά σε μια χώρα με εθνοτική διένεξη ; Δεν ξέρω πως χρησιμοποιώντας τον ιστορικό υλισμό μπορεί να επιχειρηματολογήσει υπέρ ή κατά του ομόσπονδου κρατικού μηχανισμού, υπέρ του προεδρικού συστήματος, της κοινοβουλευτικής ή άμεσης δημοκρατίας, ή του δικοινοτισμού κλπ.
Βεβαίως το γεγονός ότι αυτό υποσχόταν σε εμένα ο τίτλος, δεν σημαίνει ότι αυτό είχε στο μυαλό του ο συγγραφέας. Ο Νίκος ξεκινά με κάποιες σημαντικές μεθοδολογικές παρατηρήσεις. Από κει και πέρα αφιερώνει μεγάλο μέρος του κεφαλαίου για να απορρίψει τον πλειοψηφισμό και να καταδείξει την αναγκαιότητα του δικοινοτισμού. Και αφού το κάνει αυτό, απορρίπτει και τον δικοινότισμό, μέσω της πολιτότητας και μιας νέας ιδιότητας του πολίτη (το οποίο συνεχίζεται στο κεφ. 10).
Τα δύο αυτά βήματα δεν γίνονται μεθοδολογικά με τον ίδιο τρόπο. Ο δικοινοτισμός στηρίζεται ενάντια στο πλειοψηφισμό με επιχειρήματα πολιτικά, πρακτικά και σε κάποιο βαθμό επιχειρήματα που μπορεί κάποιος να βρει στη δεξιά – «το υπογράψαμε/ αποδεκτήκαμε», «είναι το μόνο εφικτό», αλλά κυρίως γιατί ο «πλειοψηφισμός μπορεί να οδηγήσει σε μια τυραννία της πλειοψηφίας».
Το δεύτερο βήμα δεν ακολουθεί την ίδια μορφή ανάλυση και επιχειρηματολογίας. Μπαίνει σε μια αντίληψη του πρέπει να του δούμε έτσι, πρέπει να υπερβούμε αυτό, πρέπει να αλλάξουμε την αντίληψη μας σε εκείνο..... Από τη μια προσπαθούσα μέσα από τις πολλές αφαιρέσεις να αντιληφθώ τελικά τι είναι αυτή η πολιτότητα και η ιδιότητα του πολίτη, και από την άλλη σκεφτόμουνα πως θα το πετύχουμε πρακτικά αυτό ;
Βεβαίως, άμα το δεις αλλιώς, τότε καταλήγεις στο συμπέρασμα : ευχαριστώ πολύ – βεβαίως άμα μπορούσαμε να δούμε το κόσμο έτσι δεν θα χρειαζόταν ούτε ο δικοινοτισμός ούτε η συναινετική δημοκρατία. Το θέμα είναι ότι αυτά τα κρατικά σχήματα προέκυψαν ακριβώς από αυτό το πρακτικό πρόβλημα. Ότι ο κόσμος βλέπει και ορίζει τον εαυτό του μέσα από τα έθνη. Και τη σύγκρουση ως εθνοτική. Το θέτει βεβαίως ως ερώτημα, γιατί η συλλογικότητα που λέγεται έθνος να υπερβαίνει τη τάξη ή το φύλο ; ή πιο μετά: «Γιατί υπάρχει τόσο λίγο ενδιαφέρον για ολοκληρωμένη έννοια του πολίτη». Αυτά δεν τίθενται ως ερωτήματα από ένα επιστήμονα που θέτει το ερώτημα και προσπαθεί να δώσει την απάντηση (υπάρχει τόσο λίγο ενδιαφέρον γιατί το α το β το γ). Αυτά τίθενται ως φιλοσοφικά normative ερωτήματα …. και σε κάποιο βαθμό παραπονιάρικα. Μα γιατί να το βλέπουμε έτσι και όχι αλλιώς ; Αφού ο δικός μου τρόπος είναι καλύτερος!
Βεβαίως ακόμα και έτσι, το φιλοσοφικό ερώτημα δεν παύει να είναι σημαντικό, αλλά επί του πρακτέου δεν αλλάζει το γεγονός ότι αυτό το περίεργο πράγμα που λέγεται έθνος καταφέρνει να υπερβαίνει πάντα τις όποιες άλλες προσπάθειες συλλογικότητας ή συλλογικής δράσης. Ούτε εγώ ξέρω γιατί, αλλά έχει κάτι αυτή η συλλογικότητα που λέγεται έθνος που συγκολλά το κόσμο περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Και είναι ακριβώς πάνω σε αυτές τις παραδοχές που στηρίζονται τα μοντέλα εθνοτικών διενέξεων που συμφωνήσαμε και συζητούμε. Είναι όλα δεξιά και ξεκινούν από τη παραδοχή ότι αφού οι εμπλεκόμενοι το αναπροσδιορίζονται πρωταρχικά ως «έθνος» εγώ το παίρνω ως δεδομένο και προσπαθώ να βρω αυτή τη λύση που τουλάχιστο δεν θα σκοτώνονται. Το πε και ο περιστιάνης. Μπορεί το κράτος να δημιουργήσει έθνος. Αυτό δεν σημαίνει ότι το κράτος, αφού έχει δημιουργηθεί το εθνός θα μπορέσει να το αποδημήσει . Έχει κάτι πολύ δυναμικό αυτό το έθνος.
Έτσι, δεν συμμερίζομαι την άποψη, ότι αυτό θα επιτευχτεί μέσω του δικοινοτισμού. Το πα και στις φάλιες, ότι αν και θεωρητικά με τη λύση θα δημιουργηθούν νέες συνθήκες για νέες συλλογικές δράσεις πέρα από τις εθνικές, έχω σοβαρές αμφιβολίες ότι αυτό όντως θα γίνει. Πως πίστευε η αριστερά ότι με την αυτοδιάθεση θα οδηγιόταν στο σοσιαλισμό, και τελικά η ιδέα υφαρπάχθηκε από τους εθνικιστές οδηγώντας σε ένα σωρό εθνικιστικά καθεστώτα, ή και σε εθνοτικές διενέξεις μέσα στα νέα κράτη ; ε, κάπως έτσι.
Ο δικοινοτισμός υποστηρίζεται με επιχειρήματα «επειδή ο κόσμος είναι έτσι». Η πολιτότητα με επιχειρήματα του τύπου «ο κόσμος θα έπρεπε να ήταν έτσι».
Τέλος, σε σχέση με την ελβετία, και αφού ο Νίκος ανάφερε το πόσο σημαντική είναι η συγκριτική ανάλυση να αναφέρουμε δύο τρία σημεία συγκριτικά. Η Ελβετία δεν έχει βιώσει εθνοτική σύγκρουση εδώ και αιώνες.... ακόμα και όταν οι μαμάδες τους συγκρούονταν σε δύο παγκόσμιους πολέμους. Δεν είναι το ίδιο για μια χώρα όπου τα έθνη ήρθαν πρόσφατα σε αιματηρές συγκρίσεις. Είναι ένα άντρο καπιταλισμού. Έχει χρόνια δημοκρατικής παράδοσης. Από την άλλη το μη-κράτος, περισσότερο προσεγγίζει τη φιλελεύθερη κοινωνία των πολιτών (φράση του συρμού κατά το Νίκο), παρά συλλογικές δράσεις συντεχνιών εργατών, ή αλλοσπως. Για να μην αναφέρουμε ότι και εκεί ξεκίνησε τελευταίως να αναπτύσσεται έντονα αντιρατσιστικός λόγος. Τα πε και ο περιστιάνης καλύτερα από μένα και πρόσφερε σειρά αντιρρήσεων σε σχέση με το συγκριτική ανάλυση μεταξύ κύπρου και ελβετίας.
Και με αυτά κι αυτά
κεφάλαιο 10Ξεκινάει με το πρόβλημα πως να οριστούν οι όροι έθνος, κοινότητα, μειονότητα κλπ Περνάει και από θέμα του φύλου.... όπου το ήμαρτον μου να το πω. Ναι, το κυπριακό ενισχύει μια φαλλοκρατική αντίληψη της κοινωνίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι αν το θέμα του φύλου μπει στη πρώτη γραμμή της συζήτησης θα βοηθήσει στο να υπερβούμε το «εθνικό», το «δικοινοτικό». Είναι μια τεράστια υπόθεση για την κατεύθυνση της αιτιότητας η οποία δεν αποδεικνύεται με τίποτα. Αν επειδή Α (κυπριακό – εθνικιστικός λόγος) τότε Β (καταπίεση γυναικών), δεν σημαίνει ότι αν αλλάξουμε το Β τότε θα αλλάξει κάτι και στο Α. Οι γυναίκες με ίσα δικαιώματα μπορούν να είναι το ίδιο εθνικίστριες και ρατσίστριες όπως οι άντρες. Λιγότερο βίαιες, ναι. Λιγότερο ρατσίστριες, έχω τις αμφιβολίες μου.
Τώρα όσον αφορά την έννοια του πολίτη ένα μεγάλο μέρος της κριτικής την έχω είδη κάνει πιο πάνω. Από κει και πέρα ένα σωρό επιθυμίες σε ρυθμό μανιφέστου, ακούγονται ωραίες, αλλά – όπως συμβαίνει στα μανιφέστα – παραμένουν γενικόλογες. Επί του πρακτέου, αν και δύσκολα μπορεί κάποιος να διαφωνήσει, δεν ξέρω πως θα επιτευχθεί «ένα δημοκρατικό κράτος με ενισχυμένο το ρόλο των ενεργών πολιτών και κινημάτων με εθνικό όραμα» «μια δημοκρατία νέου τύπου , ένας αριστερός φεντεραλισμός», «ένα ισχυρό κίνημα επαναπροσέγγισης και ένας ευφάνταστος ακτιβισμός». Δεν διαφωνώ απλά δεν ξέρω πως θα καταφέρουμε το πολίτη να βλέπει την ιδιότητα του πολίτη ριζοσπαστικά και ταυτόχρονα ούτε εθνικά ούτε εθνικιστικά ούτε φιλελεύθερα.... Θα τον συγχύσουμε τον άνθρωπο.
ΣυμπερασματικάΠάρτε το βιβλίο. Διαβάστε το. Πόσα βιβλία να διαβάσετε ακόμα και να ασχολείστε αν ο γρίβας ήταν πατριώτης ή προδότης. Αν ο μακάριος ήταν πατριώτης ή προδότης ; Και άλλα γνωστά ξεπερασμένα και χιλιοειπωμένα τάχα μου ιστορικά ερωτήματα. Ευκαιρία να δείτε και το κόσμο αλλιώς. Να πάρετε θέση πάνω σε ερωτήματα που ίσως δεν σκεφτήκατε ποτέ. Και ας διαφωνήσετε.
(από το στάθη, στην ελευθεροτυπία)